DE WERELDVREDE EN HET GEMISTE MOMENTUM.

De voorbije dagen dook in de kranten de voormalige secretaris-generaal van de Sovjet-Unie Michael Gorbatsjov nog eens op. Hij maakte zich grote zorgen omdat het erop lijkt dat de wereld zich weer aan het opmaken is voor een nieuwe wereldbrand. In 1990 ontving deze man de Nobelprijs voor de Vrede.

Op Wikipedia lees ik onder andere: ‘Zijn poging om de communistische partij te hervormen leidde uiteindelijk niet alleen tot het einde van de Koude Oorlog … ’ Met deze woorden is de vrije encyclopedie wellicht te optimistisch geweest. Men had beter kunnen schrijven: ‘Leidde er uiteindelijk toe dat de Koude Oorlog op een lager pitje ging branden … ’ Zoveel jaren later weten we namelijk dat deze oorlog nooit echt is weggeweest.

Na de Tweede Wereldoorlog hielden de Sovjet-Unie de door hun bevrijde/bezette landen ferm onder de knoet. Bulgarije, Hongarije Oost-Duitsland, Polen, Roemenië en Tsjecho-Slowakije werden satellietstaten van de Grote Russisch Beer. De militaire samenwerking tussen de Sovjet-Unie en deze satellietstaten werd bezegeld in het Warschaupact. De West-Europese landen zochten een schuilplaats onder de ‘Stars and Stripes-vlag’. Zo zag de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie het licht. De denkbeeldige grens tussen deze beide machtsblokken kreeg de naam het IJzeren Gordijn.

De ijzige sfeer die er heerste tussen de overwinnaars van het fascistische Duitsland bleef decennia ongewijzigd. Tot in 1985 Michael Gorbatsjov op het toneel verscheen. Door hem waaide er een frisse wind door het land dat door het Westen na de Tweede Wereldoorlog altijd met argusogen werd gevolgd. Iedereen kende toen deze twee Russische woorden: perestrojka (hervorming) en glasnost (openheid).

In deze periode namen de spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie af. Zo tekenden Gorbatsjov en Ronald Reagan in 1987 het Intermediate-Range Nuclear Forces (INF). Dit was een overeenkomst waarbij alle nucleaire en conventionele raketten en kruisraketten met een bereik van 500 tot 5500 kilometer tussen 1 juni 1988 en 1 juni 1991 moesten worden vernietigd. In 1983 had de president van de Verenigde Staten Ronald Reagan de Sovjet-Unie nog ‘The Evil Empire’ genoemd.

Maar met de ontstane openheid zette Michael Gorbatsjov ook wijd de deur open voor de naar vrijheid hunkerde satellietstaten. Ook de deelrepublieken van de Sovjet-Unie begonnen zich te roeren. Sommige maakten al eeuwen deel uit van het Russische rijk, andere werden ingelijfd tijdens de Tweede Wereld Oorlog: Armenië, Azerbeidzjaan Estland, Georgië, Kazachstan, Kirgizië, Letland, Litouwen, Moldavië, Tadzjikistan, Turkmenië, Oekraïne en Oezbekistan.

Alle satellietstaten en de meeste deelrepublieken draaiden hun rug naar de Sovjet-Unie en het duurde niet lang tot Rusland moederziel alleen achterbleef. In het onze herinneringen gegrifte beeld blijft natuurlijk het door de Oost-Duitse bevolking afbreken van de Berlijnse Muur. Het bondgenootschap NAVO bleef een solied blok, terwijl het Warschaupact op zijn achterste lag.

Op dat ogenblik was het misschien mogelijk geweest om op zijn minst een poging te ondernemen om de spanningen die na de Tweede Wereldoorlog waren ontstaan tussen Oost en West definitief naar de geschiedenisboeken te verwijzen. Maar dan hadden er aan de kant van de NAVO weldenkende politici en militairen moeten staan en geen haviken die doordrenkt bleven met de IJzeren Gordijn-retoriek.

Neen, voor hen was dit zeker geen aanleiding om Rusland met een uitgestoken hand tegemoet te treden. Het was een moment voor vernedering. Bulgarije, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Polen, Roemenië Slowakije, Tsjechië werden NAVO-leden en mochten ook toetreden tot de Europese Gemeenschap.

Was de wereldvrede niet beter gediend geweest om ook het bondgenootschap NAVO op te heffen. Zo had men naar vier militaire en economische blokken kunnen streven: Oost-Europa, Rusland, de Verenigde Staten en West-Europa en was er in de wereld een beter evenwicht ontstaan. Op deze manier had men ook het democratische proces in Rusland kunnen ondersteunen en was Michael Gorbatsjov mogelijk in eigen land nooit een uitgespuwd figuur geworden, omdat deze volgens de meeste Russen de status van hun land als wereldmacht heeft verkwanseld.

Natuurlijk is Michael Gorbatsjov, zoals de meeste wereldleiders, geen heilige. Onder zijn bewind zijn er ook brutale acties van het leger geweest in een aantal naar vrijheid hunkerende deel- en satellietstaten. Maar nooit heeft het Westen overwogen om hem economische een helpende hand toe te steken. Men had kunnen denken: ‘Hé, na de duistere periode van Stalin, even verschrikkelijk of wellicht zelfs nog gruwelijker dan de man met de kleinere snor, staat er in de Sovjet-Unie eindelijk een leider op, die een andere koers wil varen met meer persoonlijke vrijheid en een vrijemarkteconomie. Neen, ze hebben hem volledig in de kou laten staan en hebben ertoe bijgedragen dat tegenwoordig de spanning tussen de NAVO en Rusland een nieuw hoogtepunt heeft bereikt.

Want wat is vandaag de erfenis van Michael Gorbatsjov? De uitwassen van de vrijemarkteconomie zijn in Rusland duidelijk merkbaar. Denken we maar aan Roman Arkadjevitsj Abramovitsj, de Russische olie-miljardair, die het zich kan permitteren om miljoenen euro’s in de voetbalclub Chelsea te steken. Maar de vrije meningsuiting is zo goed als verdwenen. Van dictator Stalin over de gematigde Gorbatsjov zijn we vandaag weer beland bij een leider met dictatoriale trekjes: Vladimir Poetin. Tijdens de periode van Het IJzeren was er nog zoiets als een gewapende vrede, terwijl de oorlogsmachine vandaag de dag opnieuw volop toeslaat. In eigen land stoelt Vladimir Poetins succes voornamelijk op een politiek die de bevolking voorspiegelt dat hij de vroeger grandeur van Rusland wil herstellen. De inwoners van Oekraïne en van Syrië ondervinden het elke dag aan den lijve. De huidige leider van Rusland zal geen kans ongebruikt laten om het Westen de voet dwars te zitten. We kunnen alleen de vraag stellen waar dit zal eindigen?

Mogelijk is deze tekst historisch niet volledig correct. Ook kan hij getuigen van een grote naïviteit. Het kan zelfs zijn dat onderhuids bij mij nog altijd het valse idee leeft, gestoeld op de idealen van mijn jeugd, dat er zoiets als een veiligere wereld mogelijk is. Maar dit mogen zeker geen hinderpalen zijn om toch niet af en toe aan de bel te trekken.

Antwerpen, 7 februari 2017

François Thijs,

noch meester, noch knecht.